نگرشی نو بر اصول و قواعد فقه نظامات از منظر فقه عمومی امامیه
الموضوعات : رویه در فقه و حقوق اسلامیسید نیما نوروزی 1 , سید صمصام الدین قوامی 2
1 - گروه فقه و حقوق خصوصی، دانشکده علوم و معارف، جامعه المصطفی العالمیه و سطوح عالیه قم، حوزه علمیه قم، قم شریف، ایران
2 - مدیر بنیاد فقهی مدیریت اسلامی و استاد درس خارج حوزه علمیه قم، قم، ایران
الکلمات المفتاحية: قواعد فقه عمومی , فقه عمومی , قانون گذاری اسلامی , سیاست گذاری اسلامی, نظام حقوقی اسلامی. ,
ملخص المقالة :
فقه عمومی شاخهای از علم فقه است که به کشف و بیان احکام شرعی مربوط به امور عمومی میپردازد. این دانش به دلیل ارتباط مستقیم با همه ابعاد زندگی مسلمانان، عملیترین بخش علوم اسلامی دانسته میشود. موضوع آن شامل روابط شهروندان با یکدیگر، نحوه تعامل آنان با دولت و همچنین مناسبات دولت اسلامی با سایر دولتها است. در روزگار معاصر، با رشد جریانهای اسلامگرایی و طرح مسئله نسبت دین و تجدد، اهمیت فقه عمومی دوچندان شده است. وظیفه اصلی این دانش، ایجاد هماهنگی روشمند میان واقعیتهای متغیر اجتماعی و نصوص ثابت دینی است. نوشتار حاضر با توجه به کمبود پژوهشهای مرتبط در حوزه قواعد فقه عمومی و کارکرد آن در عرصههای اجتماعی و حکومتی، میکوشد با تبیین این قواعد و روشن ساختن کاربرد آنها در سیاست، مانع از اداره سلیقهای امور و سوءاستفاده از ابهام مسائل عمومی در اسلام شود. در فصل نخست پس از مقدمه، به بیان مسئله و مفهومشناسی فقه عمومی پرداخته و تاریخچهای کوتاه ارائه شده است. سپس در فصل دوم و سوم به توصیف و تحلیل دادههای گردآوریشده و بررسی تفصیلی قواعد فقه عمومی پرداختهایم. در پایان نیز با جمعبندی مباحث، نتایج نهایی تحقیق ارائه شده است.
آخوند خراسانی، محمد کاظم. (1415ق). کفایة الاصول. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
ابوفارس، محمد عبدالقادر. (1998). الفقه السیاسي عند الإمام الشهید حسن البنا. عمان: دار عمار.
ابو عبدالله شمسالدین محمد بن جمالالدین مکی (شهید اول). (بیتا). القواعد و الفوائد فی الفقه و الاصول و العربیة (تحقیق سید عبدالهادی حکیم). قم: مکتبة المفید.
ابوالحمد، عبدالحمید. (1365). مبانی سیاست. تهران: توس.
اراکی، محمدعلی. (1413ق). کتاب البیع. قم: مؤسسة امام صادق.
افتخاری، اصغر. (1388). «مقام مصلحت در اندیشه و عمل سیاسی امام خمینی». دانش سیاسی، 1(1).
ایتالله فاضل لنکرانی. (1425ق). قواعد الفقهیة. قم: مرکز فقهی ائمه اطهار.
بهشتی، مریم. (1388). «عدالت سیاسی در گفتمان اسلام سیاسی فقاهتی». فصلنامه علوم سیاسی، 12(48).
بشیریه، حسین. (1374). جامعهشناسی سیاسی. تهران: نشر نی.
حقانی زنجانی، حسین. (1376). «صفات و ویژگیهای مشاور در اسلام». درسهایی از مکتب اسلام، 37(3)، 48–53.
حسینی شیرازی، سید محمد. (1420ق). شورا در اسلام. قم: آلالرسول.
حر عاملی، محمد بن حسن. (بیتا). وسائل الشیعه (چاپ دوم). قم: مؤسسة آلالبیت لإحیاء التراث.
جعفری، مصطفی. (1384). فقه سیاسی نماز جمعه. تهران: معاونت فرهنگی شورای سیاستگذاری ائمه جمعه.
دانشپژوه، محمدتقی. (1367). فهرستواره فقه هزار و چهار صد ساله اسلامی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
دهخدا، علیاکبر. (1373). لغتنامه. تهران: دانشگاه تهران.
دوورژه، موریس. (1354). اصول علم سیاست (ترجمه ابوالفضل قاضی). تهران: امیرکبیر.
راغب اصفهانی. (1404ق). المفردات فی غریب القرآن. تهران: دفتر نشر کتاب.
زنجانی، عباسعلی عمید. (1373). فقه سیاسی (جلد 2). تهران: امیرکبیر.
زنجانی، عباسعلی عمید. (1386). «روششناسی در تحقیقات فقه سیاسی». در علیاکبر علیخانی و همکاران، روششناسی در مطالعات سیاسی اسلام. تهران: دانشگاه امام صادق.
سُرّامی، سیفالله. (1380). احکام حکومتی و مصلحت. تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام.
سیوطی، جلالالدین. (بیتا). الأشباه و النظائر. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
شکوری، ابوالفضل. (1361). فقه سیاسی اسلام (جلد 1). تهران: آدین.
شریعتی، روحالله. (1382). «چیستی قواعد فقه سیاسی». مجله علوم سیاسی، 6(1)، 21.
طباطبایی، سید محمدحسین. (بیتا). تفسیر المیزان (ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی). قم: انتشارات اسلامی.
عبدالهخانی، علی. (1385). «عدالت و امنیت». فصلنامه علوم سیاسی، 33.
فارابی، ابونصر. (1967). الملة و نصوص أخرى (تحقیق محسن مهدی). بیروت: دار المشرق.
فیض کاشانی، محسن. (1401ق). مفاتیح الشرائع. قم: مطبعة خیام.
فیروزآبادی، مجدالدین. (بیتا). القاموس المحیط. بیروت: دار احیاء التراث.
قرشی، سید علیاکبر. (1372). قاموس قرآن (جلد 4، ص 88). تهران: دارالکتب الاسلامیه.
قرآن کریم. (بیتا). قرآن کریم با ترجمه الهی قمشهای، مهدی. تهران: انتشارات لوح دانش.
لنکرانی، فاضل. (1381). اصول فقه شیعه (تقریر محمود و سعید ملکی اصفهانی، ج 3). قم: مرکز فقهی ائمه اطهار.
کزّازی، نجف. (1385). چالش سیاست دینی و نظم سلطانی با تأکید بر اندیشه و عمل سیاسی علمای شیعه در عصر صفویه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
گرژی، ابوالقاسم. (1375). تاریخ فقه و فقها. تهران: سمت
موسوی خمینی، سید روحالله. (1373). ولایت فقیه. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
موسائی، میثم. (1372). شورا و مشورت در قرآن و حدیث. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
ملکی اصفهانی، مجتبی. (1379). فرهنگ اصطلاحات اصول (جلد 1). تهران: نشر عالمه.
محلی، جلالالدین محمد بن احمد، و سیوطی، جلالالدین عبدالرحمن. (بیتا). تفسیر جلالین. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
هوفه، اتفرید. (1383). درباره عدالت و برداشتهای فلسفی (ترجمه امیر طبری). تهران: اختران.
References
Akhund Khurasani, Muhammad Kāzim. (1415 AH). Kifāyat al-Uṣūl. Qom: Islamic Publishing Institute (Mu’assasat al-Nashr al-Islāmī).
Abū Fāris, Muhammad ‘Abd al-Qādir. (1998). Al-Fiqh al-Siyāsī ‘inda al-Imām al-Shahīd Ḥasan al-Bannā. Amman: Dār ‘Ammār.
Abū ‘Abdillah Shams al-Dīn Muḥammad b. Jamāl al-Dīn Makkī (Shahīd Awwal). (n.d.). Al-Qawā‘id wa al-Fawā’id fī al-Fiqh wa al-Uṣūl wa al-‘Arabiyyah (ed. Sayyid ‘Abd al-Hādī Ḥakīm). Qom: Maktabat al-Mufīd.
Abū al-Ḥamd, ‘Abd al-Ḥamīd. (1986 / 1365 SH). Foundations of Politics. Tehran: Tūs Publishing.
Arākī, Muḥammad ‘Alī. (1413 AH). Kitāb al-Bay‘. Qom: Imam Sadiq Institute.
Eftekhari, Asghar. (2009 / 1388 SH). “Maslahat in the Thought and Political Practice of Imam Khomeini.” Danesh-e Siyasi, 1(1).
Fāżil Lankarānī, Ayatollah Muḥammad. (1425 AH). Al-Qawā‘id al-Fiqhiyyah. Qom: Fiqh Center of the Ahl al-Bayt (a).
Beheshtī, Maryam. (2009 / 1388 SH). “Political Justice in the Discourse of Jurisprudential Islamic Political Thought.” Political Science Quarterly, 12(48).
Bashiriyeh, Hossein. (1995 / 1374 SH). Political Sociology. Tehran: Ney Publishing.
Ḥaqqānī Zanjānī, Ḥusayn. (1997 / 1376 SH). “Qualities and Attributes of a Consultant in Islam.” Lessons from the School of Islam, 37(3), 48–53.
Ḥusaynī Shīrāzī, Sayyid Muḥammad. (1420 AH). Al-Shūrā fī al-Islām. Qom: Āl al-Rasūl.
Ḥurr al-‘Āmilī, Muḥammad b. al-Ḥasan. (n.d.). Wasā’il al-Shī‘a (2nd ed.). Qom: Al al-Bayt Institute for Revival of Heritage.
Ja‘farī, Muṣṭafā. (2005 / 1384 SH). Political Jurisprudence of Friday Prayer. Tehran: Cultural Deputy of the Council for Friday Prayer Imams.
Dāneshpajūh, Muḥammad-Taqī. (1988 / 1367 SH). A Catalogue of Fourteen Centuries of Islamic Fiqh. Tehran: Scientific and Cultural Publications.
Dehkhodā, ‘Alī-Akbar. (1994 / 1373 SH). Loghatnāmeh (Lexicon). Tehran: University of Tehran Press.
Duverger, Maurice. (1975 / 1354 SH). Principles of Political Science (trans. Abolfazl Ghāzī). Tehran: Amirkabir.
Rāghib al-Iṣfahānī. (1404 AH). Al-Mufradāt fī Gharīb al-Qur’ān. Tehran: Dafter-e Nashr-e Ketab.
Zanjānī, ‘Abbas-‘Alī ‘Amīd. (1994 / 1373 SH). Political Fiqh (Vol. 2). Tehran: Amirkabir.
Zanjānī, ‘Abbas-‘Alī ‘Amīd. (2007 / 1386 SH). “Methodology in Political Fiqh Research.” In ʿAlī-Akbar ‘Alīkhānī et al., Methodology in Islamic Political Studies. Tehran: Imam Sadiq University.
Sarrāmī, Seyfollah. (2001 / 1380 SH). Governmental Rulings and Maslahat. Tehran: Strategic Research Center, Expediency Council.
Suyūṭī, Jalāl al-Dīn. (n.d.). Al-Ashbāh wa al-Naẓā’ir. Beirut: Dār Iḥyā’ al-Turāth al-‘Arabī.
Shokūrī, Abolfazl. (1982 / 1361 SH). Islamic Political Jurisprudence (Vol. 1). Tehran: Adīneh.
Sharī‘atī, Rūḥollah. (2003 / 1382 SH). “The Nature of Political Fiqh Principles.” Journal of Political Science, 6(1), 21.
Ṭabāṭabā’ī, Sayyid Muḥammad-Ḥusayn. (n.d.). Tafsīr al-Mīzān (Persian Translation by Sayyid Muhammad-Bāqir Musavī Hamadānī). Qom: Islamic Publications Office.
‘Abdullāh-Khānī, ‘Alī. (2006 / 1385 SH). “Justice and Security.” Quarterly of Political Sciences, 33.
Fārābī, Abū Naṣr. (1967). Al-Millah wa Nuṣūṣ Ukhrā (ed. Muḥsin Mahdī). Beirut: Dār al-Mashriq.
Fayḍ Kāshānī, Muḥsin. (1401 AH). Mafātīḥ al-Sharā’i‘. Qom: Khayyām Press.
Fīrūzābādī, Majd al-Dīn. (n.d.). Al-Qāmūs al-Muḥīṭ. Beirut: Dār Iḥyā’ al-Turāth.
Qurashī, Sayyid ‘Alī-Akbar. (1993 / 1372 SH). Qāmūs al-Qur’ān (Vol. 4, p. 88). Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmiyyah.
The Holy Qur’an. (n.d.). The Noble Qur’an with the English/Persian Translation of Elahi Qomshe’i, Mahdi. Tehran: Loh-e Danesh.
Lankarānī, Fāzil. (2002 / 1381 SH). Uṣūl Fiqh-e Shīʿah (transcribed by Maḥmūd & Sa‘īd Malikī Isfahānī, Vol. 3). Qom: Fiqh Center of the Ahl al-Bayt (a).
Kazzāzī, Najaf. (2006 / 1385 SH). The Challenge of Religious Politics and Monarchical Order with Emphasis on the Thought and Political Practice of Shī‘a Scholars in the Safavid Era. Qom: Islamic Sciences and Culture Academy.
Gorjī, Abolqasem. (1996 / 1375 SH). History of Fiqh and Jurists. Tehran: SAMT.
Musavī Khomeinī, Sayyid Ruhollah. (1994 / 1373 SH). Wilāyat al-Faqīh. Tehran: Institute for Compilation and Publication of Imam Khomeini’s Works.
Mūsā’ī, Meysam. (1993 / 1372 SH). Consultation and Shūrā in the Qur’an and Hadith. Tehran: Islamic Propagation Organization.
Malikī Isfahānī, Mojtaba. (2000 / 1379 SH). Lexicon of Uṣūl Terminology (Vol. 1). Tehran: ‘Ālimah Publishing.
Maḥallī, Jalāl al-Dīn, & Suyūṭī, Jalāl al-Dīn. (n.d.). Tafsīr al-Jalālayn. Beirut: Dār Iḥyā’ al-Turāth al-‘Arabī.
Höffe, Otfried. (2004 / 1383 SH). On Justice and Philosophical Conceptions (trans. Amir Tabari). Tehran: Akhtarān.