خوانشی اشراقی از بازتاب اندیشههای زروانی در حکمت فیثاغوری
محورهای موضوعی : Geneology of philosophical schools and Ideas
1 - استادیار پژوهشکده مردمشناسی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران
کلید واژه: حکمت فیثاغوری, حکمت اشراق, آیین زروانی, فرکیدس, هپتامیخوس,
چکیده مقاله :
پژوهش پیش رو، با هدف تبیین جایگاه فرکیدس سیروسی ـدر مقام یکی از آموزگاران اثرگذار بر فیثاغورسـ در سنت فلسفی پیشاسقراطی، به بررسی عمیق پیوندهای ماهوی میان اندیشههای وی با تعالیم زروانی میپردازد. این نوشتار با بهرهگیری از روش توصیفیـتحلیلی و اتکا به مطالعات کتابخانهیی گسترده، همراه با تحلیلهای تطبیقی مستند و استناد به قرائن تاریخی معتبر، به مقایسه دقیق مؤلفههای بنیادین اندیشۀ فرکیدسی ـشامل کیهانشناخت الهی با محوریت نقش کرونوس (زمان)، مفهوم هپتامیخوس بمثابه ساختار کیهانی، و آموزۀ جاودانگی روحـ با مبانی توحید زروانی، بویژه در پرتو خوانش اشراقی حکمت سهروردی میپردازد. یافتههای تحقیق حاکی از آنست که فرکیدس، در مقام نخستین فیلسوف پیشسقراطی که نظام کیهانشناختی منسجمی را صورتبندی نمود، عمیقاً متأثر از جریانهای فکری شرقی، بویژه باورهای زروانی بوده است. این تأثیرپذیری ژرف، از طریق وی به حکمت فیثاغوریان منتقل شده و در شکلگیری بنیادهای فکری مکاتب متأخر فلسفی یونان نقشآفرینی کرده است. این نوشتار، با نقد و تصحیح برخی آراء ناصواب پیشین در این حوزه و با ارجاع مستقیم به مستندات تاریخی، و نیز بررسی محتوایی دقیق آراء بازمانده از فرکیدس، او را بمثابه یک حلقۀ واسطة کلیدی و تا حد زیادی مغفول، در انتقال مفاهیم بنیادین از توحید زروانی به حکمت فیثاغوری معرفی میکند. بدینسان، این پژوهش میکوشد از رهگذر کشف این ارتباط دیرینه، سهمی در غنابخشی به ادبیات حوزۀ سهروردیپژوهی و نیز تبیین هرچه شفافتر ارتباط وثیق و تاریخی میان حکمت خسروانی ایران باستان و حکمت فیثاغوری، ایفا نماید.
This study investigates the pivotal role of Pherecydes of Syros, traditionally considered a teacher of Pythagoras, within the Pre-Socratic philosophical tradition. Its primary objective is to delineate his systematic cosmological doctrines and, through a comparative analytical approach, trace the substantive connections between his thought and the principles of Zurvanism, an ancient Iranian belief system centered on the divinity of infinite Time (Zurvan). The research methodology is descriptive-analytical, relying on historical evidence and a close .reading of surviving textual fragments alongside Zurvanite sources
The findings reveal that Pherecydes, as the first Greek thinker to articulate a coherent cosmogony, developed ideas profoundly influenced by Zurvanite motifs. This influence is manifest in three core areas: his theological cosmology, which posits Chronos (Time) as a primordial creative deity alongside Zas (Zeus) and Chthonie (Earth); the symbolic architecture of the cosmos implied by the title of his work, Heptamychos ; and his doctrine of the soul's immortality. The study argues that these elements, deeply resonant with Zurvanite themes, were not isolated but were fundamentally integrated into the fabric of Pythagorean wisdom, thereby shaping later Greek philosophical schools.
By critically assessing and refining previous scholarship, this paper establishes Pherecydes not merely as a Pre-Socratic figure but as a crucial conceptual link bridging Zurvanite thought and Pythagorean philosophy. Consequently, this research contributes to enriching the literature in Suhrawardi studies (Shihab al-Din Suhrawardi) by providing a deeper historical-philosophical context for understanding the intricate and profound connections between ancient Persian Khosravani (Illuminationist) wisdom.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1389) شعاع اندیشه و شهود در فلسفۀ سهروردی، تهران: حکمت.
ابنابیاصیبعه (1349) عیونالأنباء فی طبقات الاطباء، ج1، بکوشش سیدجعفر غضبان و محمود نجمآبادی، تهران: دانشگاه تهران.
ابنجلجل، أبی داوود سلیمانبن حسان اندلسی (1405ق) طبقات الأطباء و الحکماء، تحقیق فؤاد سعید، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابنسینا (1364) رسالة الاضحویة، تصحیح حسین خدیوجم، تهران: اطلاعات.
ابنفاتک، مبشر (1387) مختار الحکم و محاسن الکلم، تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران.
اردستانی رستمی، حمیدرضا (1392) «زروان در عرفان: بررسی مقولۀ زمان در ادبیات صوفیانه»، عرفانیات در ادب فارسی، شمارۀ 14، ص84ـ63.
ارسطو (1385) مابعدالطبیعه، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: طرح نو.
اسدیان، مریم؛ نورایی، الیاس؛ بیگزاده، خلیل (1398) «نسبت دهر و زمان در نظرگاه افضلالدین کاشانی»، حکمت معاصر، شمارۀ 12، ص59ـ31.
بویس، مری (1375) تاریخ کیش زرتشت: هخامنشیان، ترجمۀ همایون صنعتی¬زاده، تهران: گسترده.
بهار، مهرداد (1384) پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگاه.
بهایی لاهیجی، محمدبن محمدسعید (1372) رسالۀ نوریه در عالم مثال، تصحیح سید جلال¬الدین آشتیانی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
پازوکی، شهرام؛ زارع، زهرا (1396) «حکمت خسروانی و فیثاغوری از دیدگاه شیخ اشراق»، پژوهشنامۀ عرفان، شمارۀ ۱۶، ص25ـ1.
تسلر، ادوارد (1394) کلیات تاریخ فلسفه یونان، ترجمۀ حسن فتحی، تهران: حکمت.
جلالیمقدم، مسعود (1384) آئین زروانی: مکتب فلسفیـعرفانی زرتشتی بر مبنای اصالت زمان، تهران: امیرکبیر.
خراسانی، شرفالدین (1370) نخستین فیلسوفان یونان، تهران: صفا.
دیوگنس لائرتیوس (1387) فیلسوفان یونان، ترجمۀ بهراد رحمانی، تهران: نشر مرکز.
زنر، رابرت چارلز (1375) زروان یا معمای زرتشتیگری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: فکر روز.
سهروردی، شهابالدین یحیی (1380) مجموعه مصنفات شیخ¬اشراق، تصحیح و مقدمه هانری کربن و دیگران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
عالیخانی، بابک (1379) بررسی لطایف عرفانی در نصوص عتیق اوستایی، تهران: هرمس.
عالیخانی، بابک (1400) رموز اشراقی شاهنامه (شرح ابیات و حل رموز داستان سیاوخش)، تهران: مؤسسۀ حکمت و فلسفۀ ایران.
قفطی، ابوالحسن علیبن یوسف (1371) تاریخ الحکماء، بکوشش بهین دارائی، تهران: دانشگاه تهران.
کریستنسن، آرتور (1351) ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: ابن¬سینا.
کریمیان، معصومه (1387) «بنمایههای تفکر و فلسفۀ زروانی در شاهنامۀ فردوسی»، پژوهشنامه ادب حماسی، شمارۀ 7، ص155ـ96.
کیوانپور، مرجان (1400) «نگاهی به فلسفه و اسطورۀ زروان و بررسی کیهانشناخت زروانی بر اساس سه متن پهلوی»، پژوهشنامه فرهنگ و زبانهای باستانی، شمارۀ 2، ص174ـ153.
گاتری، دبلیو. کی. سی. (1375) تاریخ فلسفۀ یونان، ج3، فیثاغورس و فیثاغوریان، ترجمۀ مهدی قوام صفری، تهران: فکر روز.
گاتلیب، آنتونی (1384) رؤیای خرد، تاریخ فلسفه غرب از یونان باستان تا رنسانس، ترجمۀ لیلا سازگار، تهران: ققنوس.
گزنفون (1388) کوروشنامه، ترجمۀ رضا مشایخی، تهران: علمی و فرهنگی.
گلعنبری، امید؛ عزیزیفر، امیرعباس (1399) «بازتاب باورهای زروانی در قصههای عامیانۀ مکتوب ایرانی»، تاریخ ایران، شمارۀ 86، ص76ـ51.
گورمن، پیتر (1366) سرگذشت فیثاغورث، ترجمۀ پرویز حکیم هاشمی، تهران: نشر مرکز.
ملکیان، مصطفی (1377) تاریخ فلسفۀ غرب، ج1، تهران: دفتر همکاری حوزه و دانشگاه.
ولف، مارینا نیکولایونا (1393) فلسفۀ یونانی متقدم و ایران باستان، ترجمۀ سیاوش فراهانی، تهران: حکمت.
هاسی، ادوارد (1392) فیثاغوریان و الئاییان، تاریخ فلسفۀ غرب از آغاز تا افلاطون، ترجمۀ حسن فتحی، تهران: حکمت.
یگر، ورنر (1392) الهیات نخستین فیلسوفان یونان، ترجمۀ فریده فرنودفر، تهران: حکمت.
Bartholomae, Christian (1979). Altiranisches Wörterbuch. Berlin: Walter De Gruyter.
Cassirer, Ernst (1969). Philosophie der Symbolischen Formen. Zweiter Teil, Das mythische Denken.
Chroust, A. H. (1980). The Influence of Zoroastrian Teachings on Plato, Aristotle, and Greek philosophy in General. The New Scholasticism, vol. 54, no. 3, pp. 342-357.
Dhalla, M. N. (1938). History of Zoroastrianism. New York: Oxford University Press.
Frye, Richard (1959). Zurvanism Again. The Harvard Theological Review, vol. 52, no. 2, Cambridge University Press.
Gnoli, Gherardo (2011). Dualism. Encyclopaedia of Iranica, vol. VII, Fasc. 6. Iranicaonline: iranicaonline.org٫dahr (accessed December 28, 2013).
Guenon, René (2004). The Spiritist Fallacy. trans. by Alvin Moore, Jr., and Rama, P. Coomaraswamy, New York: Sophia Perennis.
Humbach, Helmut, and Ichaporia, Pallan (2019). Avesta-Pārsī-Anthology: The Eastern Iranian Sacred Tradition in text and translation. Reichert Verlag.
Idri, M. (2023). Achaemenid/Early Zoroastrian Influences on Phoenician Cultic Practices during the Achaemenid Period. Journal of Eastern Mediterranean Archaeology and Heritage Studies. Retrieved from Haifa University Research Portal.
Jackson, A.V. Williams (2004). An Avesta Grammar In Comparison With Sanskrit. Stuttgart: W. Kohlhammer.
Jigoulov, V. (2010). The Social History of Achaemenid Phoenicia: Being a City under Empire. London: Routledge.
Kirk, G., Raven, J. & Schofield, M. (19571). The Presocratic Philosophers. Cambridge University Press.
Liddell, H. G., Scott, R., & Jones, H. S. (1996). A Greek-English Lexicon. Oxford: Clarendon Press.
Pseudo-Ammonius (1989). Die Doxographie des Pseudo-Ammonios: Ein Beitrag zur neuplatonischen Überlieferung im Islam. ed. and trans. by Ulrich Rudolph. Abhandlungen für Kunde des Morgenlandes, 49.1; Wiesbaden: Franz Steiner.
Schibli, Hermann S. (1990). Pherekydes of Syros. Oxford University Press.
Walbridge, John (2000). The Leaven of the ancients: Suhrawardi and the heritage of the Greeks. State University of New York Press.
West, M. L. (1971). Early Greek Philosophy and the Orient. London: Clarendon Press.